Cumhuriyetin ilani

CUMHURIYET'IN ILANI KARARINI NEREDE VE KIMLERE SOYLEDIM

Yemek sirasinda : "Yarin Cumhuriyet ilân edecegiz" dedim. Orada bulunan arkadaslar, derhal düsünceme katildilar. Yemegi biraktik. O dakikadan itibaren, nasil hareket edilecegi konusunda kisa bir program yaparak arkadaslar i görevlendirdim.

Yaptigim programin ve verdigim talimatin uygulanisini göreceksiniz!

Efendiler, görüyorsunuz ki, Cumhuriyet ilânina karar vermek için Ankara'da bulunan bütün arkadaslarimi davet ederek onlarla görüsüp tartismaya asla lüzum ve ihtiyaç görmedim. Çünkü, onlarin da aslinda ve tabiî olarak benim gibi düsündüklerinden süphe etmiyordum. Halbuki, o sirada Ankara'da bulunmayan bazi kisiler, yetkileri olmadigi halde, kendilerine haber verilmeden, düsünce ve rizalari alinmadan Cumhuriyetin ilân edilmis olmasini bize gücenme ve bizden ayrilma sebebi saydilar.

Yaptigim programin ve verdigim talimatin uygulanisini göreceksiniz!

Efendiler, görüyorsunuz ki, Cumhuriyet ilânina karar vermek için Ankara'da bulunan bütün arkadaslarimi davet ederek onlarla görüsüp tartismaya asla lüzum ve ihtiyaç görmedim. Çünkü, onlarin da aslinda ve tabiî olarak benim gibi düsündüklerinden süphe etmiyordum. Halbuki, o sirada Ankara'da bulunmayan bazi kisiler, yetkileri olmadigi halde, kendilerine haber verilmeden, düsünce ve rizalari alinmadan Cumhuriyetin ilân edilmis olmasini bize gücenme ve bizden ayrilma sebebi saydilar.

O gece birlikte oldugumuz arkadaslar erkenden ayrildilar. Yalniz Ismet Pasa Çankaya'da misafirdi. Onunla yalniz kaldiktan sonra, bir kanun tasarisi müsveddesi hazirladik. Bu müsveddede 20 Ocak 1921 tarihli Teskilât-i Esasiye Kanunu (Anayasa)'nun devlet seklini tespit eden maddelerini su sekilde degistirmistim : Birinci maddenin sonuna "Türkiye Devleti'nin hükûmet sekli Cumhuriyettir" cümlesini ekledim. Üçüncü maddeyi su yolda degistirdim : "Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafindan idare olunur. Meclis, hükûmetin ayrildigi idare kollarini Bakanlar vasitasiyla yönetir."

Bundan baska Teskilât-i Esasiye Kanunu'nun temel madelerinden olan sekizinci ve dokuzuncu maddelerle de degistirilerek ve açikliga kavusturularak su maddeler yazildi :

"Madde - Türkiye Cumhurbaskani Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu tarafindan ve kendi üyeleri arasindan bir seçim dönemi için seçilir. Cumhurbaskanligi görevi yeni Cumhurbaskaninin seçilmesine kadar devam eder. Görev süresi biten Cumhurbaskani yeniden seçilebilir."

"Madde - Türkiye Cumhurbaskani devletin baskanidir. Bu sifatla lüzum gördükçe Meclis'e ve Bakanlar Kurulu'na baskanlik eder."

"Madde - Basbakan, Cumhurbaskani tarafindan ve Meclis üyeleri arasindan seçilir. Diger bakanlar, Basbakan tarafindan ve yine Meclis üyeleri arasindan seçildikten sonra Cumhurbaskani tarafindan hepsi birden Meclis'in onayina sunulur. Meclis, toplanti halinde degilse, onaylama, Meclis'in toplantisina birakilir."

Bu muddelere, komisyonda ve Meclis'te din ve dil ile ilgili bildiginiz bir madde de eklenmistir.

Bundan baska Teskilât-i Esasiye Kanunu'nun temel madelerinden olan sekizinci ve dokuzuncu maddelerle de degistirilerek ve açikliga kavusturularak su maddeler yazildi :

"Madde - Türkiye Cumhurbaskani Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu tarafindan ve kendi üyeleri arasindan bir seçim dönemi için seçilir. Cumhurbaskanligi görevi yeni Cumhurbaskaninin seçilmesine kadar devam eder. Görev süresi biten Cumhurbaskani yeniden seçilebilir."

"Madde - Türkiye Cumhurbaskani devletin baskanidir. Bu sifatla lüzum gördükçe Meclis'e ve Bakanlar Kurulu'na baskanlik eder."

"Madde - Basbakan, Cumhurbaskani tarafindan ve Meclis üyeleri arasindan seçilir. Diger bakanlar, Basbakan tarafindan ve yine Meclis üyeleri arasindan seçildikten sonra Cumhurbaskani tarafindan hepsi birden Meclis'in onayina sunulur. Meclis, toplanti halinde degilse, onaylama, Meclis'in toplantisina birakilir."

Bu muddelere, komisyonda ve Meclis'te din ve dil ile ilgili bildiginiz bir madde de eklenmistir.

Saygideger Efendiler, simdi isterseniz yüksek hey'etinize 29 Ekim 1923 Pazartesi günü Ankara'da geçen olayi kisaca anlatmaya çalisayim.

Pazartesi günü saat 10.00'da Halk Partisi grubu, Grup Yönetim Kurulu Baskani Fethi Bey'in baskanliginda toplandi. Bakanlar Kurulu üyelerinin seçimi görüsmelerine baslandi.

Baskan - Yönetim Kurulu, hazirlik niteliginde olmak üzere, Genel Kurul'a sunulmak üzere bir Bakanlar Kurulu listesi hazirladi. Yönetim Kurulu, kesin bir sey tespit etmis degildir. Karar saygideger kurulumuzundur. Kabul ederseniz okunsun, sözleriyle, Genel Kurul'a, Baskanliginda Fuat Pasa'nin bulundugu bir hükümet listesi sunar. Okunan bu listede Iktisat Bakanligina aday gösterilen Celâl Bey (Izmir) söz alarak Bakanlar Kurulu'nun önemini belirtmis ve kendisinin seçilmesini teklif etmis. Özellikle "bu listede adlari görülen kimseler çekilenlerden daha kuvvetli degildir. Bizden refah ve islahat isteyen bir millet vardir. Herhalde yeniler eskilerden daha kuvvetli olmalidir. Seçimde acele etmeyelim. Hele Hükumet Baskani'ni seçerken iyi düsünelim" görüsünü ileri sürmüs.

Saip Bey (Kozan) - Meclis Baskanligi'na Fethi Bey, Basbakanliga Ismet Pasa seçilmelidir, demis.

Ekrem Bey (Rize) - Yeni hükumet eski hükumetin boslugunu doldurabilecek mi? Reis Pasa Hazretleri, mümkünse bu konudaki düsüncelerini ifade buyursunlar; aydinlanalim (ben o sirada Meelis'te bulunmuyordum) seklinde kontismus.

Zülfü Bey (Diyarbakir) - Yetki Parti Meclisi'nindir. Bu hak, grup Yönetim Kurulu'nun degildir. Parti Meclisi toplansin! .. isteginde bulunmus...

Mehmet Efendi (Bolu) - Seçilecek hükûmet ancak bir ay dayanabilir. Hükûmetin böyle sik sik degismesi, memleket ve milleti kötü ve güç bir duruma sürükler. Hükûmet istifa sebebini açikça anlatmazsa herhangi bir hükûmet seçimine katilmam. Önce sebebi anlayalim sonra seçim yapalim.

Faik Bey (Tekirdag) - Listede gösterilen isimler öncekilerden daha kuvvetli degildir. Parti Meclisi toplanip bu meseleyi halletsin.

Vasif Bey ( Saruhan ) - ( Ismet Pasa'nin hizmetlerinden bahsettikten sonra) Memleketi, milleti niçin birakiyor? Liderlerimiz bizi aydinlatmamistir. Sayin Baskaniniz (beni kastetmis olacak) bizi niçin aydinlatmiyor, demis ve uzun bir konusma yapmis.

Necati Bey (Izmir) - Memleketin güvendigi kimselerin bizi birakip aynlmalarini kabul edemeyiz. Sayin Baskanimiz bizi aydinlatsin ve uyarsin. Içeriye ve disanya karsi kuwetli bir hükûmete kesinlikte ihtiyacimiz vardir.

Baskan Fethi Bey - Yönetim Kurulu'nun yaptigi bu liste ne Pasa'nin ve ne de Yönetim Kurulu'nundur, seklinde bir açiklama yapmayi gerekli bulmus.

Doktor Fikri Bey ( Ertugrul ) ( 215 ) - Vasif v Necati Bey'lerin düsüncelerine katilinm. Memleket sütliman degildir. Memleket idaresi gelisigüzel yapilacak bir seçime terk edilemez. Kuvvetli sahislardan kurulu bir hükûmet seçilmelidir.

Recep Bey (Kütahya) - Arkadaslar sözlerini bitirsinler, sonra Gazi Pasa Hazretleri söylesinler (Henüz toplantida degildir).

Ilyas Sami Bey (Mus) - Sayin Baskanimiz Gazi Pasa Hazretleri düsüncelerini ifade buyursunlar. Bunalimin dogdugu gün giderilmesi daha yararhdir. Erteleme siddetlenmesine yol açar. Bir Hükûmet Baskani seçelim. Yirmi dört saatlik bir süre taniyalim. Arkadaslarini bulsun. Kuvvetli bir hükumet kurulsun.

Abdurrahman Seref Bey ( rahmetli Istanbul Milletvekili) - Bazi arkadaslar telâs ediyorlar. Bu her memelekette görülen bir seydir. Hepimizin amaci vatanin saadetidir. Bir makine kurup tikir tikir isletemiyoruz. Bu da dogru. Kuwetli bir hükumeti nasil bulmali hastaligi nasil kesfetmeli? Teskilât-i Esasiye Kanunu'muzu göz önüne alalim. Hükumetin görevini belli edelim. Meclis, göri.islerini söylesin. Ondan sonra Reis Pasamiz da görüslerini ifade buyursunlar. Bir sonuca varalim. Herkes bir ise yarar. Herkesi yaradigi iste kullanmali. Sahislardan söz etmeyelim. Vatanin yüksek çikarlarinda birlikteyiz. Reis Pasa Hazretleri görüslerini ifade buyursunlar.

Eyüp Sabri Efendi (Konya) - Ne olursa olsun bir seçim zarureti ile karsi karsiya bulunuyoruz. Bundan önceki Hükumet üyelerinin, yeniden seçilmis olsalar bile kabul etmeyeceklerine karar verdiklerini isitiyoruz. Yüce Meclis bu karari kaldirmalidir.

Recep Bey (Kütahya) - Üç esasli noktaya dokunacagim. Birincisi sekil, ikincisi çalisma eksikligi, üçüncüsü manevî birligimizde açilan gediktir. Sekillerde eksiklik olursa iyi bir sonuç vermez. Eldeki listede yer alan degerli arkadaslar hangi zamanda hangi sartlar altinda çalisacaklardir; belli degil. Kuvvetli bir sahsin kencii arkadaslarini bularak bir hükûmet kurmasi gerekir. Recep Bey, özellikle bu son nokta üzerinde uzun bir konusma yapmis ve açiklamalarda bulunmus.

Talât Bey (Ardahan) - Recep ve Abdurrahman Seref Bey'ler pek güzel açikladilar. Hükumet Baskani'nin görevi nedir? Görev ve yetki Kanununu hâlâ çikarmadik. Gazi Pasa Hazretleri bizi aydinlatmak lutfunda bulunsunlar, demis.

Pazartesi günü saat 10.00'da Halk Partisi grubu, Grup Yönetim Kurulu Baskani Fethi Bey'in baskanliginda toplandi. Bakanlar Kurulu üyelerinin seçimi görüsmelerine baslandi.

Baskan - Yönetim Kurulu, hazirlik niteliginde olmak üzere, Genel Kurul'a sunulmak üzere bir Bakanlar Kurulu listesi hazirladi. Yönetim Kurulu, kesin bir sey tespit etmis degildir. Karar saygideger kurulumuzundur. Kabul ederseniz okunsun, sözleriyle, Genel Kurul'a, Baskanliginda Fuat Pasa'nin bulundugu bir hükümet listesi sunar. Okunan bu listede Iktisat Bakanligina aday gösterilen Celâl Bey (Izmir) söz alarak Bakanlar Kurulu'nun önemini belirtmis ve kendisinin seçilmesini teklif etmis. Özellikle "bu listede adlari görülen kimseler çekilenlerden daha kuvvetli degildir. Bizden refah ve islahat isteyen bir millet vardir. Herhalde yeniler eskilerden daha kuvvetli olmalidir. Seçimde acele etmeyelim. Hele Hükumet Baskani'ni seçerken iyi düsünelim" görüsünü ileri sürmüs.

Saip Bey (Kozan) - Meclis Baskanligi'na Fethi Bey, Basbakanliga Ismet Pasa seçilmelidir, demis.

Ekrem Bey (Rize) - Yeni hükumet eski hükumetin boslugunu doldurabilecek mi? Reis Pasa Hazretleri, mümkünse bu konudaki düsüncelerini ifade buyursunlar; aydinlanalim (ben o sirada Meelis'te bulunmuyordum) seklinde kontismus.

Zülfü Bey (Diyarbakir) - Yetki Parti Meclisi'nindir. Bu hak, grup Yönetim Kurulu'nun degildir. Parti Meclisi toplansin! .. isteginde bulunmus...

Mehmet Efendi (Bolu) - Seçilecek hükûmet ancak bir ay dayanabilir. Hükûmetin böyle sik sik degismesi, memleket ve milleti kötü ve güç bir duruma sürükler. Hükûmet istifa sebebini açikça anlatmazsa herhangi bir hükûmet seçimine katilmam. Önce sebebi anlayalim sonra seçim yapalim.

Faik Bey (Tekirdag) - Listede gösterilen isimler öncekilerden daha kuvvetli degildir. Parti Meclisi toplanip bu meseleyi halletsin.

Vasif Bey ( Saruhan ) - ( Ismet Pasa'nin hizmetlerinden bahsettikten sonra) Memleketi, milleti niçin birakiyor? Liderlerimiz bizi aydinlatmamistir. Sayin Baskaniniz (beni kastetmis olacak) bizi niçin aydinlatmiyor, demis ve uzun bir konusma yapmis.

Necati Bey (Izmir) - Memleketin güvendigi kimselerin bizi birakip aynlmalarini kabul edemeyiz. Sayin Baskanimiz bizi aydinlatsin ve uyarsin. Içeriye ve disanya karsi kuwetli bir hükûmete kesinlikte ihtiyacimiz vardir.

Baskan Fethi Bey - Yönetim Kurulu'nun yaptigi bu liste ne Pasa'nin ve ne de Yönetim Kurulu'nundur, seklinde bir açiklama yapmayi gerekli bulmus.

Doktor Fikri Bey ( Ertugrul ) ( 215 ) - Vasif v Necati Bey'lerin düsüncelerine katilinm. Memleket sütliman degildir. Memleket idaresi gelisigüzel yapilacak bir seçime terk edilemez. Kuvvetli sahislardan kurulu bir hükûmet seçilmelidir.

Recep Bey (Kütahya) - Arkadaslar sözlerini bitirsinler, sonra Gazi Pasa Hazretleri söylesinler (Henüz toplantida degildir).

Ilyas Sami Bey (Mus) - Sayin Baskanimiz Gazi Pasa Hazretleri düsüncelerini ifade buyursunlar. Bunalimin dogdugu gün giderilmesi daha yararhdir. Erteleme siddetlenmesine yol açar. Bir Hükûmet Baskani seçelim. Yirmi dört saatlik bir süre taniyalim. Arkadaslarini bulsun. Kuvvetli bir hükumet kurulsun.

Abdurrahman Seref Bey ( rahmetli Istanbul Milletvekili) - Bazi arkadaslar telâs ediyorlar. Bu her memelekette görülen bir seydir. Hepimizin amaci vatanin saadetidir. Bir makine kurup tikir tikir isletemiyoruz. Bu da dogru. Kuwetli bir hükumeti nasil bulmali hastaligi nasil kesfetmeli? Teskilât-i Esasiye Kanunu'muzu göz önüne alalim. Hükumetin görevini belli edelim. Meclis, göri.islerini söylesin. Ondan sonra Reis Pasamiz da görüslerini ifade buyursunlar. Bir sonuca varalim. Herkes bir ise yarar. Herkesi yaradigi iste kullanmali. Sahislardan söz etmeyelim. Vatanin yüksek çikarlarinda birlikteyiz. Reis Pasa Hazretleri görüslerini ifade buyursunlar.

Eyüp Sabri Efendi (Konya) - Ne olursa olsun bir seçim zarureti ile karsi karsiya bulunuyoruz. Bundan önceki Hükumet üyelerinin, yeniden seçilmis olsalar bile kabul etmeyeceklerine karar verdiklerini isitiyoruz. Yüce Meclis bu karari kaldirmalidir.

Recep Bey (Kütahya) - Üç esasli noktaya dokunacagim. Birincisi sekil, ikincisi çalisma eksikligi, üçüncüsü manevî birligimizde açilan gediktir. Sekillerde eksiklik olursa iyi bir sonuç vermez. Eldeki listede yer alan degerli arkadaslar hangi zamanda hangi sartlar altinda çalisacaklardir; belli degil. Kuvvetli bir sahsin kencii arkadaslarini bularak bir hükûmet kurmasi gerekir. Recep Bey, özellikle bu son nokta üzerinde uzun bir konusma yapmis ve açiklamalarda bulunmus.

Talât Bey (Ardahan) - Recep ve Abdurrahman Seref Bey'ler pek güzel açikladilar. Hükumet Baskani'nin görevi nedir? Görev ve yetki Kanununu hâlâ çikarmadik. Gazi Pasa Hazretleri bizi aydinlatmak lutfunda bulunsunlar, demis.

Baskan bundan sonra görüsmenin yeterligini oya koymus. Görüsme yeterli görüldükten sonra birtakim önergeler okunmus. Bunlardan Kemalettin Sami Pasa'nin önerisi kabul edilmis. Bu önergeyle, ben Genel Baskan sifatiyla meselenin çözüme baglanmasi için Parti Meclisi tarafindan görevlendiriliyordum.

Görüsmeler sirasinda Çankaya'da evimde bulunuyordum. Kemalettin Sami Pasa'nin önergesinin kabul edilmesi üzerine, toplantiya davet edildim. Toplanti salonuna girer girmez dogruca kürsüye çiktim ve kisaca su görüs ve teklifi ortaya attim.

"Efendiler! dedim, Hükumet üyelerinin seçiminde görüs birligi saglanamadigi anlasilmistir. Bana bir saat kadar müsaade buyurun. Bulacagim çözüm yolunu arz ederim."

Baskan Fethi Bey, teklifi oya koydu. Kabul edildi.

Efendiler, bu bir saat içinde, gereken kimseleri Meclis'teki odama davet ederek onlara 28/29 Ekim gecesi hazirladigim kanun tasarisini gösterdim ve kendileri ile görüstüm.

Görüsmeler sirasinda Çankaya'da evimde bulunuyordum. Kemalettin Sami Pasa'nin önergesinin kabul edilmesi üzerine, toplantiya davet edildim. Toplanti salonuna girer girmez dogruca kürsüye çiktim ve kisaca su görüs ve teklifi ortaya attim.

"Efendiler! dedim, Hükumet üyelerinin seçiminde görüs birligi saglanamadigi anlasilmistir. Bana bir saat kadar müsaade buyurun. Bulacagim çözüm yolunu arz ederim."

Baskan Fethi Bey, teklifi oya koydu. Kabul edildi.

Efendiler, bu bir saat içinde, gereken kimseleri Meclis'teki odama davet ederek onlara 28/29 Ekim gecesi hazirladigim kanun tasarisini gösterdim ve kendileri ile görüstüm.